Bu makale, Türkiye Günlüğü’nün Kış 2013, 113. sayısında (sayfa 57-78) yayınlanmıştır. TÜRKİYE’NİN BİR RENGİ: ZAZALAR Yazı Dizisi 7 makale şeklinde sizlere sunuyoruz. Zazalar ile ilgili her şeyi bu yazı dizisinde bulabilirsiniz.
Zazaca (Zazaki) Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İrani dalının İrani alt grubundaki bir dildir ve Goranice ile birlikte Partcanın en az değişen seklidir.[43] Zazacanın içinde bulunduğu İrani dil grubu içerisinde Osetçe, Ermenice, Peştunca, Farsça, Beluçca, Kürtçe, Talışça gibi diller yer almaktadır. Bu dillerin bir biri ile yakınlığı Germen dilleri olan İngilizce, Almanca, İsveççe ve Flamanca’nın bir biri ile yakınlığı gibidir. Paul Zazaca’ya en yakın İrani dillerin Talışi, Gorani ve Herzendi (İrani olan Azeri) olduğu Tablo 1’de göstermektedir. Diğer taraftan her ne kadar Zazaca İrani diller ailesi içinde olsa da İran’ın resmi dil olan Farsçanın lehçesi olmadığı gibi Kürtçenin de lehçesi değildir.
Aşağıda yer alan Tablo I İrani dil ailesinde ses değişimleri bağlamında Zazacanın dilsel konumunu göstermektedir. Örneğin Zazaca’daki “h” sesi, “üç” rakamının söylenişinde olduğu gibi Kürtçe ve Farsça ’da bulunan “s” sesine dönüşmektedir. Yine Kuzey İrani dil öbeğinde “b” sesi güney İrani dillerde “d” sesine dönüşmektedir. Kapı, Zazaca’da “b” sesi ile başlarken Farsça ve Kürtçede “d” sesi ile başlaması bu farklılaşmayı göstermektedir. Diğer bir örnek de “r” sesinin dönüşümünde görülebilir. Zazaca yılın söylenişinde “r” sesi Kürtçe ve Farsçada “L” sesine dönüşmüştür.
Keskin Zazaca’nın kendi içinde bir bütünlük sağlayan 3 lehçeden (diyalekt) oluştuğunu belirtmektedir. Bunları Kuzey, Merkez ve Güney olarak sıralamaktadır. Bu sınıflandırmanın, dilbilimsel olarak sadece dildeki ses, şekilbilim (morfolojik) ve kelime hazinesi (leksikolojik) açısından değil, dili konuşanlarla inanç bazında da örtüştüğünü; Kuzey Zazacasının tamamıyla Alevilerce, Merkez Zazacasının ağırlıklı olarak Şafii, Güney Zazacasının ise Hanefi Zazalarca konuşulduğunu ifade etmektedir. Ayrıca Zazaca’ya ana dili olarak çok iyi hakim olan ve günlük hayatında kullanan, az çok farklı ağızları bilenler arasında genelde tüm lehçeler arasında anlaşma sağlanabileceğini belirtmektedir. [45]
Zazalar uzun sözlü edebiyat geleneklerine rağmen yazılı Zaza edebiyatı yaklaşık son iki yüzyıl içinde Arap alfabesinde ortaya çıkmıştır. İlk bilinen Zazaca metinler 1798 ile 1833 yılları arasına tarihlenen Diyarbakır’da bulunan Aleviliğe ait elyazmalarıdır.[46] İlk Zazaca basılı eser ise Liceli Zaza Ahmede Xasi’nin Kürt din adamlarının Zazaların kültürel birikimlerinin olmadığına ilişkin şakalarına cevap olarak yazdığı 1899 yılında basılan Zazaca mevlittir.[47] İkinci Zazaca eser Siverek müftüsü Osman Efendiyo Babic tarafından 1906 da yazılan ve 1933 te Şam’da basılan mevlittir.[48]
Zazaca yayındaki 60 yıllık sessizlikten sonra, Zazaca bölüm içeren Roja Newe dergisinde 1964 yılında ilk Latin harfleriyle Zazaca yayın yapılmıştır. Daha sonraları 1980′e kadarki dönemde bazı solcu dergilerde Zazaca edebiyat örnekleri görülmüştü.[49] Fakat Zazaca edebiyatının yeniden doğuşu Avrupa’daki Zaza göçmenler tarafından 1980 sonrasında meydana getirilmiştir. Bu dönem “Zazaca’nın Rönesans’ı” olarak tanımlanmaktadır. Zaza aydınlarınca bu dönemde Piya, Ayre, Desmale Sure, Ware gibi dergiler yayınlanmıştır. Bu dergilerde Zazacanın ayrı bir dil olduğu Zazalar tarafından açık olarak dile getirilmiştir.
Selcan 2004 yılına kadar yayınlanan dergilerin listesini vermektedir.
1. Kızıl Yol Fransa, 5 sayı
2. Ayre İsveç, 14 s.
3. Piya İsveç, 15 s.
4. Raa Zazaistani 2 s.
5. Waxt Darmstadt, 4 s.
6. Raştiye Fransa, 8 s.
7. Desmala Sure Londra, 16 s.
8. Ware Frankfurt, 13 s.
9. Tija Sodıri Frankfurt, 6 s.
10. Vengê Zazaistani Fransa, 3 s.
11. ZazaPress Stockholm, 15 s. (2004 yılına kadar)[50]
Kağıt olarak yayımlanan dergilerin yanında internet ortamında yayınlanan Zazaca internet siteleri ve dergileri de bulunmaktadır. Bunların çoğunluğu www.zazaki.de gibi Zazaların ayrı bir halk olduğunu savunanlara ait olsa da Zazalar arasında Kürt milliyetçiliği yapan bir grup tarafından çıkarılan (www.zazaki.net) gibi online yayınlar da mevcuttur.
Türkiye’de Zazacanın yayınlarda kullanılması oldukça yenidir. Türkiye’de tamamı Zazaca olarak yayınlanan ilk dergi ise Erzurum’da yayınlanan “Vatı” dergisidir. Halen Malatya’da Miraz adında iki aylık felsefe ve edebiyat dergisi yayınlanmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney’in Duvar filmi, tarihte Zazaca’nın sinemada kullanıldığı ilk filmdir.[51] Türkiye’de ilk uzun metrajlı Zazaca film ise 2011 yılında,[52] ilk kısa metrajlı film ise 2010 yılında çekilmiştir. YARIN: ZAZALARIN YAŞADIĞI COĞRAFYA VE NÜFUS